کدهای اخلاق مهندسی از چه زمانی وارد جوامع مهندسی شد؟

کدهای اخلاقی که گاهی منشور اخلاقی یا آیین نامه و اصول اخلاقی ترجمه می شود، مهمترین منبع اخلاقی برای جوامع حرفه ای است.

مهندسان به عنوان گروهی از افراد حرفه ای به دنبال آن هستند که مسؤولیتهای اخلاقی خود را در حرفه شناسایی کنند تا مطمئن شوند با پیروی از آن می توانند به هدف نهایی خود که خدمت به جامعه است نائل شوند.

آنها نمی توانند با مراجعه مستقیم به آیات و روایات( در اخلاق دینی) و یا نظریات فلسفی اخلاق (در اخلاق فلسفی) به مسؤولیتهای خود آگاهی پیدا کنند، چون فهم و استنباط این منابع مشکل بوده و نیازمند تخصص در علوم دیگر است. پس نیاز است که منابعی از ارزشهای اخلاقی در دسترس آنها باشد که به گونه ای قابل فهم و استفاده آنها باشد و آنها بتوانند در تصمیم گیریها یا قضاوت های اخلاقی از این منابع استفاده کنند.منابعی مورد نیاز است که از طرفی مستند به آن منابع دست اول باشد و از طرفی با آگاهی از مشکلات و مسائل اخلاقی حرفه، در عین خلاصه گویی، با ساده ترین زبان و کاربردی ترین اصول، مهمترین ارزشها را بیان نماید.

این رسالت مهم را کدهای اخلاقی حرفه ها به دوش می کشند.

اولین کدهای اخلاقی حرفه ای در ایالات متحده آمریکا نوشته شد، همان گونه که اولین انجمن های مهندسی در امریکا تدوین شد. البته این سخن، مطالبی است که در نوشته های اخلاق مهندسی که اکثر آنها آمریکایی است، آمده است.

مهدی فریور، محقق در فرهنگ ایرانی، طی مقاله «اخلاق حرفه ای و پیشه وری در ایران باستان» ارائه شده در کتاب «اخلاق حرفه ای در ایران و اسلام» ( به کوشش احد فرامرز قراملکی و همکاران)، انجمن های گوناگونی از حرفه مندان و پیشه وران را در زمان داریوش بزرگ توصیف می کند.اگرچه نخستین اتحادیه بنایان و کارگران فنی در کارگاه های ساختمانی معابد و قصر های مصری شکل گرفت. در همین دوران برای حفظ اخلاق حرفه ای در جامعه ایرانی عصر باستان قواعدی وضع شد که مورد احترام و توجه کارورزان تا استادان بود و عدول از آن موجب عقوبت و گرفتاری می شد.

حرفه مندی و پیشه وری در اروپا از قرن یازدهم با الگوی مرسوم در جهان اسلام شکل گرفت.آن نیز از مدل ایرانی پیش از اسلام بوده است.

در راستای این تشکیلات، اندرزنامه هایی در بیان اخلاق پیشه وری مشاهد می کنیم.همچون بیان آداب پیشه وری و دهقانی توسط مؤلف قابوسنامه، قابوس بن وشمگیر یا فتوت نامه های معماران.

اولین سازمان یا انجمن مهندسی در امریکا، با عنوان انجمن مهندسان آمریکا در بوستون، در سال 1848 تأسیس شد.چهار سال بعد انجمن مهندسان عمران(ASCE) تشکیل یافت. در سال 1906 مؤسسه آمریکایی مهندسان برق(AIEE)،تصویب کرد که کد اخلاقی تهیه کند. این کد در سال 1912 یعنی شش سال بعد تدوین شد.انجمن مهندسان مکانیک امریکا(ASME)، در سال 1914 ، این کد را مورد پذیرش قرار داد. تنها یک سال بعد، همه انجمن های مهندسی آمریکا ، هر کدام برای خود کد اخلاقی ویژه ای داشتند.

اولین کد همگانی- یعنی مورد پذیرش همه انجمن ها- کد ECPD بود.داستان آن هم از این قرار بود که تا اوائل جنگ جهانی دوم هیچ کدام از کدهای اخلاقی تدوین شده موفقیتی عمومی کسب نکرد. اما در همین زمان، شورای مهندسان برای توسعه حرفه ای (ECPD)، مسؤولیت تدوین کد اخلاقی برای همه انجمن های مهندسی را برعهده گرفت. کد تدوین شده، محصول تلاشی هشیارانه برای ترکیب دیدگاه های درج شده در کدهای قبلی بود. در سال 1947، همه 8 انجمن مهندسی اصلی کد ECPD را پذیرفتند.

در سال 1955، بخش بزرگی از جامعه مهندسی، شامل 82 سازمان مهندسی منطقه ای،ایالتی یا ملی، کد مذکور را قبول کردند.این، احتمالا بزرگترین پیشرفتی بود که تا آن موقع برای یک مجموعه از قواعد اخلاقی مهندسی اتفاق افتاده بود.

ولی هر چه قدر که می گذشت انجمن های مهندسی آهسته آهسته به کدهای اخلاقی خود مراجعه کردند.چرا که آنها فکر می کردند کدهای خودشان شرایط محیط حرفه ای آنها را بهتر مد نظر قرار می دهد.

البته کد ECPD، در سالهای 1963،1974،1977 بازنگری شد تا بتواند حوزه تأثیرگذاری خود را حفظ کند. این بازنگری ها هم تغییرات ماهوی و هم ساختاری را شامل می شد.

بعد از این بازنگری ها، هیأت تأیید صلاحیت مهندسی و فن آوری(ABET) جایگرین ECPD شد.

انجمن ملی مهندسان حرفه ای(NSPE)

انجمن ملی مهندسان آمریکا در سال 1947، کد ECPD را پذیرفت. اما در سال 1964 کد خود را جایگرین کرد.این انجمن، از آن موقع تا حال چند بار کد خود را مورد بازبینی قرار داده است.

علیرغم آن که بسیاری از کدهایESPD در کدهای NSPE قرار دارد، ولی این کد هم در محتوا و هم در ساختار به گونه ای متفاوت است.

کد NSPE به دو دلیل اهمیت دارد :

1-NSPE هیأتی دارد به نام BER (هیأت بررسی اخلاقی)، که به سؤالات اخلاقی اعضای انجمن جواب می دهد. اگرچه مراکز دیگر گاهی چنین تشکیلاتی نیز دارند، ولی فقطNSPE است که این بررسی ها و جواب های آن را منتشر می کند. حقیر در نوشته های قبلی، از این هیأت 7 نفره سخن به میان آورده است. مطالب مربوطه که در گذشته به صورت کتاب چها ر جلدی تدوین شده، گاهی در یک سال چندین بار تجدید چاپ می شود.

2- با توجه به آن که مهندسان حرفه ای در امریکا برای کار نیازمند داشتن پروانه اشتغال به کار از دولت هستند، انجمن مذکور از طریق جوامع حرفه ای ایالتی، در آیین نامه های مهندسان حرفه ای نقش آفرینی می کند. کد اخلاقیNSPE برای مهندسان آن انجمن، لازم الاجرا است. دیگر کدهای اخلاق مهندسی چنین قدرت و تأثیرگذاری را ندارند.

لذا می توان گفت این کد مهمترین کد اخلاق مهندسی در آمریکاست.

کد مستقل دیگر، کد IEEE است که دلیل اهمیت آن چیزی دیگر است.IEEE، یعنی انجمن مهندسان برق و الکترونیک، با حدود 300,000 عضو ، بزرگترین سازمان مهندس ایالات متحده است.این کد در سال 1979 مورد پذیرش قرار گرفت. این کد که تنها برای اعضای آن انجمن مورد استفاده قرار می گیرد، خیلی خلاصه تر از کد NSPE است.

امروزه، این سه کد (NSPE,IEEE,ABET) -و یا اگر راهنمای ABET را جدای از کد آن در نظر بگیریم،چهار کد-به عنوان معیارهای اخلاقی مهندسان آمریکایی، نیازهای اخلاقی آنها را برآورده می کنند. البته دو کد دیگر، یعنی کد AAES و کد دیگری که IEEE پیشنهاد داده ، در حال بررسی است.

 در کشورمان ایران، علیرغم سابقه دیرین اخلاق در حرفه ها که به ایران پیش از اسلام می رسد و با اسلام عزیز به غنا می رسد، تا حال هیچ کد اخلاقی ای به طور رسمی تدوین و اعلام نشده است. در روزگاری که کشورهایی همچون بنگلادش و ویتنام در عقب کشورهای در حال توسعه ای چون کشورهای حوزه خلیج فارس، کشورهای حوزه آسیای شرقی چون مالزی و چین ، کد اخلاق مهندسی تدوین کرده و مبنای اخلاق انجمن ها و سازمان های حرفه ای خود قرار می دهند، و علیرغم آن که مراکز پژوهشی زیادی در لیست موضوعات پژوهشی خود، سخن از اخلاق مهندسی به میان می اورند، ولی در عمل، برنامه ای مدوّن در مورد این موضوع مهم به چشم نمی خورد.

انتظار ما آن است که شورای عالی انقلاب فرهنگی در بخش علوم مهندسی، وزارت خانه های صنایع و معدن، راه و مسکن،جهاد کشاورزی، سازمان های نظام مهندسی ساختمان، معدن و کشاورزی، انجمن های مهندسی مختلف، دانشگاه های فنی کشور و بالاخره حوزه های علمیه، با درک احساس نگرانی نسبت به وضعیت اخلاقی حرفه مهندسی نسبت به پژوهش و تدوین کد اخلاق مهندسی  مبتنی بر ارزشهای اخلاق اسلامی، مورد ارجاع برای همه مراکز مهندسی کشور اقدام کند. ما سوگمندانه ولی امیدوار، منتظر آن روز هستیم.