مطالبی درباره اخلاق مهندسی

در این صفحه سعی می شود اطلاعاتی راجع به این شاخه علمی به تدریج ارائه شود.

مطالبی درباره اخلاق مهندسی

در این صفحه سعی می شود اطلاعاتی راجع به این شاخه علمی به تدریج ارائه شود.

اخلاق فضیلت، جعبه سیاهی در تصمیم گیری اخلاقی

امروز قصد دارم یکی از دغدغه های این روزهای خودم را روی این صفحه بیاورم و آن حضور اخلاق فضیلت در اخلاق مهندسی یا به طور کل اخلاق حرفه ای است.

اخلاق فضیلت از گذشته های دور به ما رسیده است. حداقل در تاریخ فلسفه، از دوران سقراط این نظریه اخلاقی ثبت شده است. برخلاف برخی عالمان اخلاق مسلمان به ویژه فیلسوفان، باور دارم که مکتب اخلاقی ما نسبت به نظریات دیگر، به اخلاق فضیلت نزدیک تر است.

از طرفی اخلاق فضیلت برخلاف وظیفه گرایی و فایده گرایی و حق گرایی، کاری به فعل و نتیجه اش ندارد. آنچه برایش مهم است فاعل است و لاغیر.

از این رو این مکتب برای تربیت اخلاقی بسیار راهگشاست. در تربیت اخلاقی مقصود تربیت و رشد انسانهاست تا بتوانند به غایت خود برسند و یا در تصمیم گیری های اخلاقی انگیزه کافی برای انتخاب درست اخلاقی را داشته باشند.

اما وقتی سخن از اخلاق کاربردی به میان می آید، مرحله مهم تصمیم گیری اخلاقی در مسایل اخلاقی خصوصا در دوراهی اخلاقی خودنمایی می کند. نظریات اخلاق هنجاری وقتی به اخلاق کاربردی می رسند باید توانایی خود در حل مسایل و چالشهای اخلاقی را به اثبات برسانند.  

   به نظر حقیر حتی در برخی شاخه های اخلاق کاربردی مثل اخلاق حرفه ای به دلیل مسوولیت اجتماعی خطیری که برای حرفه مندها وجود دارد، توانایی در حل مسایل نقش متفاوتی به خود می گیرد. گاهی شما در حل مساله فردی و یا حداکثر خانوادگی خود به دنبال راه می گردید و گاهی قرار است به مساله ای در حوزه حرفه و در ارتباط با سازمان، شهر و کشور و در مسوولیت اخلاقی مربوط به صدها و هزاران انسان توجه کنید. لطفا اعتراض نکنید که «چگونگی نتیجه در تصمیم ما اهمیت ندارد؛ چرا که لزوما ما فایده گرا نیستیم. یک نقر به اندازه یک میلیون نفر ارزشمند است». در اخلاق حرفه ای، موضوع سلامت و امنیت یا ایمنی و رفاه انسان ها مطرح است. عرض من آن است که گاهی متن و پس زمینه مساله شما خود شمایید و حوزه معاشرتتان و گاهی مساله شما مربوط به جان صدها انسان است و بیشتر. گاهی حتی مربوط می شود به آلودگی یک نیمکره زمین.آیا تصمیم گیری مهندسی را که موجب انفجار راکتور چرنوبیل شد به خاطر دارید؟

از طرف دیگر، در اخلاق حرفه ای تصمیم شما نیاز دارد که آمادگی دفاع و توجیه بیرونی داشته باشد. یعنی مسایل اخلاقی مربوط به حرفه ها به دلیل اهمیت اجتماعی، در بسیاری موارد مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. این ارزیابی، یا در کمیته اخلاقی سازمان و صنف، یا در روزنامه ها و مجلات ( به تاریخ پرماجرای ارتباط خطاهای مهندسی و رسانه ها در جامعه آمریکا در موارد مهندسی مراجعه کنید) و یا احیانا در صورت بروز سانحه یا ادعای حقوقی در دادگاه اتفاق خواهد افتاد.

اموری اختصاصی در حوزه حرفه ها، شبیه آنچه گفته شد، موجب می شود که هرگونه نظریه پردازی برای اخلاق حرفه ای نیازمند توجهات خاص باشد.

اخلاق فضیلت نیز به عنوان نظریه ای پایدار و قدیمی که بویژه در اواخر قرن بیستم پس از چند قرن فراموشی و بی مهری مورد توجه مجدد قرار گرفته است، در حال حاضر درگیر همین مباحث کاربردی است. سوال آن است که اخلاق فضیلت چگونه می تواند به اخلاق حرفه ای( یا به طور کلی اخلاق کاربردی) خدمت کند؟ سوال اخص آن است که آیا اخلاق فضیلت جدای از بحث بیان مسوولیتها می تواند در حل مسایل (ارزیابی فعل) کمک کند؟

در نوشته حاضر در نظر ندارم نگاهی جامع به موضوع داشته باشم. بلکه تنها دو نکته را خاطر نشان می کنم.


اول) ارسطو و برخی فیلسوفان اخلاق فضیلت حاضر برای فاعل اخلاقی نوعی خبرویت قایل هستند، یعنی قایل هستند که فرد باید فضایلی را در خود ایجاد کند، یا به عبارتی به درجاتی از حکمت عملی برسد تا بتواند بر اساس آن حکم کند. مسایل اخلاقی مثل مسایل ریاضی نیست تا بتوان بر اساس تفکر و مبتنی بر روشی خاص آنها را حل کرد.


الف)به نظر می رسد این سخن با سخن پذیرفته شده افرادی مثل خانم کارولین ویت بک ( در حوزه اخلاق مهندسی و پژوهش) متفاوت است که مسایل اخلاقی را شبیه مسایل مهندسی می داند که از یک سیستم و روش فکری تبعیت می کند. ( مراجعه کنید به کتاب اخلاق مهندس و پژوهش او یا به کتاب ترجمه شده مارتین).

ب) آیا ممکن است که سیستم اخلاقی از شخص حرفه مند بخواهد که تا به درجاتی از حکمت نرسیده، تصمیم نگیرد؟

البته ممکن است که آنها بگویند این شخص تا زمان رسیدن به حکمت می تواند از شخص فضیلت مند یا حکیم سوال کند.


ج)چگونه یک سازمان حرفه ای می تواند برای پذیرش افراد داوطلب ورود به حرفه، میزان فضیلت مندی افراد را  تعیین کند؟ و آیا این امر در جهان امروز و با این سیستم تعلیم و تربیت ممکن است؟


دوم) همانطور که اشاره شد، هر نظریه اخلاقی برای کاربرد در اخلاق حرفه ای به طور خاص باید قابلیت ارزیابی و توجیه توسط دیگران را داشته باشد.  من گمان می کنم  که این ملاک قیدی جدای از دو ملاک معروف یعنی «تعمیم پذیری» و «ارایه ملاک فعل» که برخی در شرایط اخلاق کاربردی گفته اند بیان می کند.  بعنوان مثال به این معیار اخلاق فضیلتی بنگرید: 

«فعلی اخلاقی است که یک فاعل فضیلت مند در شرایط خاص انجام می دهد.»

این ملاک هم معیار فعل می دهد و هم عام است. ولی قابلیت ارزیابی و توجیه خارجی(توسط دیگران) را ندارد.


ولی چگونه می شود که تصمیم اخلاقی قابلیت ارزیابی داشته باشد؟ 


جواب من در حال حاضر آن است که وقتی الگوریتم تصمیم روشن و واضح بوده و همه اجزا و مراحل قابل توضیح باشد، امکان ارزیابی بیرونی حاصل می شود.

شاید بهتر باشد از این کلمه آشنا استفاده کنم که تصمیم اخلاقی در حوزه اخلاق حرفه ای نباید «جعبه سیاه» داشته باشد.

توضیح آن که در ارزیابی فنی دلیل سوانح هواپیما، مدارک و شواهد مختلفی مورد استناد قرار می گیرد. یکی از مدارک مورد استفاده جعبه سیاه هواپیماست. در کنار همه خوبی ها و حتی ضرورتهای وجودی این جعبه، اشکال این طرح آن است که وسیله مذکور باید فقط توسط شرکت طراح یا تولید کننده آن هواپیمای خاص مورد بررسی گیرد. و اگر آن جعبه ایراد پیدا کند یا شرکت به هر دلیل نخواهد یا نتواند اطلاعات خود را به افراد ارزیاب سانحه منتقل کند، دلیل سانحه برای همیشه مخفی خواهد ماند. مثل سانحه جدید هواپیمای مالزی!

اخلاق فضیلت با همه تلاشی که طرفدارانش از جمله اسلوت، زاگزبسکی و هرس هوس کرده اند تا امکان کاربرد پیدا کند، ولی تا وقتی که در فرآیند تصمیم گیری یک نقطه غیر قابل پردازش و در نتیجه غیر قابل ارزیابی داشته باشد، به طور ویژه در حرفه قابل پیاده سازی نیست. فاعل اخلاقی نمی تواند در مقام پاسخگویی در مقابل کمیته اخلاقی بگوید این بخش از تصمیم را فقط فاعل اخلاقی می فهمد، یا بگوید فلان فضیلت من حکم کرد یا می کند که چنان کنم. همانطور که وقتی یک مهندس و یا پزشک در فرآیند طراحی و ساخت ساختمان و یا عمل جراحی بیمار موجب خرابی و قتل کسی بشوند، مراحل کار آنها به طور دقیق و موشکافانه مورد ارزیابی بازرسان قرار می گیرد و هیچ راز مگویی نباید در بین باشد، در ارزیابی اخلاقی این افراد نیز تمام مراحل تصمیم گیری باید قابلیت توضیح، توجیه و ارزیابی داشته باشد. حرفه نمی تواند بپذیرد که همچون جعبه سیاه هواپیما، تصمیم فرد حرفه ای به بررسی آن توسط افراد فضیلت مند( که البته آن را که یافت می نشود آنم آرزوست) سپرده شود.

خلاصه آن که اخلاق فضیلت برای کاربردی شدن راه طولانی دارد و شاید برای ورود به دنیای حرفه ها راهی طولانی تر. برای همین با مراجعه به مقالات  فضیلت گرایی  یا فضیلت محوری( البته برخی بین این دو تفاوت قایل هستند) در اخلاق حرفه ای شاهد آن هستیم که جایگاه این نظریه بیشتر در آموزش و تربیت اخلاقی است و همچنین در تبیین وظایف و هنجارها، نه حل مساله اخلاقی.

در نوشته ما ابتدا خاطر نشان شد که ورود این نظریه به اخلاق حرفه ای ملاحظات بیشتری نیاز دارد تا اخلاق کاربردی محض. سپس به دو نکته اشاره شد. اول آن که نیاز به فضیلت مندی در فاعل اخلاقی برای حل مساله، به حضور این نظریه در اخلاق کاربردی آسیب می رساند. ثانیا برای حضور در اخلاق حرفه ای به طور خاص تمام عناصر و مراحل تصمیم گیری باید دارای شفافیت و وضوح برای ارزیابی بیرونی باشد.

در آخر، از بابت آشفتگی و عدم ساختار مناسب نوشته عذر می خواهم. من همان زمان که فکر می کنم می نویسم. شما هم شکایت نکنید. اگر نوشته مذکور ساختار داشت که اینجا نمی آمد، مجبور بودید آن را در مجله ای علمی پژوهشی بخوانید..


نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد